Het Oversticht maakt niet alleen waardestellingen van individuele gebouwen, maar ook van gebieden. Veel opdrachtgevers komen bij Het Oversticht terecht voor een cultuurhistorische analyse als er op een historisch waardevol terrein een grote ingreep aan de orde is. Zo onderzochten wij de afgelopen jaren onder meer het terrein van voormalige kruitfabriek De Krijgsman bij Muiden, waar woningbouw gepland staat; Huis Rijswijk, waar het geplande snelwegtracé van de A15 rakelings langs scheert en het voormalige waterwinterrein bij Hengelo, dat deels is ingericht met een nieuw park.
Wonen bij een kruitfabriek
Op het terrein van de voormalige kruitfabriek De Krijgsman en rond de Westbatterij bij Muiden staat woningbouw gepland. Een groot deel van de plannen lag al klaar voordat de cultuurhistorische waardestelling gereed was. De gemeente Muiden had een beeldkwaliteitplan opgesteld en eigenaar KNSF Vastgoed een Ambitiedocument voor de inrichting. De provincie Noord-Holland wilde een betere onderbouwing van de keuzes die daarin gemaakt zijn voor de cultuurhistorisch waardevolle onderdelen op het terrein en de aangrenzende wei- en rietlanden. Het Oversticht maakte een analyse van de landschappelijke, cultuurhistorische en architectuurhistorische elementen; waardeerde deze en maakte een reflectie op het bestaande Ambitiedocument.
In 1702 werd het zeer explosieve productieproces van de buskruitmakerij in het dicht bevolkte Amsterdam verplaatst naar de onbebouwde Rietpolder bij Muiden. Buskruitmolen ‘De Krijgsman’ ontwikkelde zich tot een klein en compact (pre)industrieel complex dat uit veiligheidsoverwegingen was omgeven door een brede, vijfhoekige gracht en rietlanden. In 1883 vond een grote ontploffing plaats, in de volksmond 'de klap' genoemd. Hierdoor werd het grootste deel van bebouwing van de kaart geveegd. Architect J.F. Klinkhamer ontwerp de herbouw en uitbreiding van fabriek De Krijgsman volgens de modernste inzichten. Zo kwamen de meest ontploffingsgevaarlijke gebouwen, de kruitmagazijnen, op grote afstand van de hoofdgebouwen te liggen, en werden ze omgeven door een zogenaamde 'plofwal'. De productiegebouwen lagen aan lange watergangen en werden aangedreven via lange riemen door een stoommachine. In de twintigste eeuw groeide het latere KNSF uit tot een bedrijf van internationale allure, dat veel Muidenaren van werk voorzag tot de fabriek zijn poorten in 2003 moest sluiten.
Op het KNSF-terrein staat nog een aantal fabrieksgebouwen, waarvan een deel is aangewezen als gemeentelijk monument en het merendeel is herbestemd of nog in gebruik is als (dienst)woning. De waarden van deze gebouwen waren bekend, discussie bestond vooral over de waardevolle onderdelen die tot de verschillende stadia van het productieproces horen. De meeste discussie betrof echter de nog onbebouwde delen van de oorspronkelijke polder rond de Westbatterij, een torenfort uit 1852 ten noordoosten van het fabrieksterrein, strategisch geplaatst aan de monding van de Vecht achter de zeedijk en tegenover het Muiderslot. Dit rijksmonumentale fort maakt geen deel uit van het plangebied, maar is vanwege de nabije ligging wel meegenomen in het onderzoek. Het fort was onderdeel van de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie, twee verdedigingslinies die op het punt staan om aangewezen te worden als UNESCO werelderfgoed. Mede dankzij de Kringenwet 1853, die beperkingen oplegde voor bebouwing rondom een fort, en vanwege de functie als veilige buffer tussen de ontploffingsgevaarlijke fabriek en de historische bebouwing, heeft het aangrenzende deel van de Rietpolder haar open karakter behouden.
Het rapport van Het Oversticht geeft KNSF handreikingen voor het behoud van en de omgang met een aantal waardevolle cultuurhistorische structuren, zoals het voormalige productiebos voor hakhout, de productielijnen en de watergangen. Daarnaast is aangegeven welke waardevolle elementen en structuren inspiratie kunnen bieden voor de nieuwe inrichting en de architectonische sfeer van de nieuwe bebouwing.
Snelweg in de tuin
Huis Rijswijk is een voormalige havezate bij Duiven in Gelderland. Het rijksmonumentale complex behoort tot de oudst vermelde hoven in dit oostelijke deel van Gelderland, de Liemers. Door diverse verbouwingen is het huis weliswaar nauwelijks meer als een verdedigbaar kasteel herkenbaar, maar toch bevat het nog steeds restanten uit de vijftiende en mogelijk uit de veertiende eeuw en allerlei waardevolle bouwsporen. Ooit was het terrein omgeven door een gracht en gaf een poortgebouw toegang tot een groter gebouwencomplex. Tot de bezittingen van Huis Rijswijk behoorden ook uitgebreide agrarische gronden in de omgeving.
In opdracht van projectbureau VIA15 van Rijkswaterstaat heeft Het Oversticht de monumentale waarden van het huis uitgebreid in beeld gebracht en die van het terrein binnen de voormalige gracht dat ook tot het rijksmonumentale complex behoort. De gracht zelf is echter begin negentiende eeuw gedempt. De aanleg van de Betuwelijn in 2002 heeft de (zicht)relatie met de voorheen tot Huis Rijswijk behorende gronden aan de zuidzijde verstoord.
Het beoogde traject van de verlengde A15 wordt zuidelijk langs Huis Rijswijk verdiept aangebracht, maar heeft toch een enorme impact op het huis en het eeuwen oude agrarisch erf. Het tracé loopt op 6 meter afstand van het gebouw en doorkruist het voormalige omgrachte terrein. De nieuwe snelweg wordt geflankeerd door geluidsschermen op een groen talud die het huis op 4 meter afstand naderen. Een onderbreking in het noordelijke geluidsscherm zorgt ervoor dat het huis niet hoeft te worden gesloopt. Het westelijk deel van het geluidscherm doorkruist het perceel dat sinds de achttiende eeuw op historische kaarten als boomgaard of agrarische grond van huis Rijswijk wordt aangeven en waarschijnlijk al veel langer tot de bezittingen behoorde. Tot voor kort maakte dit perceel kadastraal onderdeel uit van Huis Rijswijk en behoorde het tot dezelfde eigenaar. Een van de conclusies in het rapport is dat met de aanleg van de nieuwe weg de eeuwenoude opzet als agrarisch erf wordt doorsneden en vrijwel uitgewist. Daarmee wordt het huis een geïsoleerd gegeven, los van zijn context.
Op 5 november 2015 is het tracébesluit genomen door minister Schultz. Helaas krijgt het nieuwe snelwegtracé geen ander verloop. Wel worden de cultuurhistorische waarden onderkend en op basis van de waardestelling enkele ingrepen gedaan “om Huis Rijswijk beter te verankeren in zijn omgeving”; niet waardevolle delen van het complex worden gesloopt en een deel van de gracht en de erfbeplanting worden hersteld om een deel van de context terug te brengen.
Omwonenden betrokken bij waterwinterrein
Ter Steege Vastgoed Rijssen B.V. liet in een vroeg stadium van het planproces een analyse maken van het voormalige waterwinterrein in Hengelo, een terrein van circa 6 hectare. Het gebied er omheen is volop in ontwikkeling; er is een park ingericht, een school gebouwd en de wederopbouwflats in de omgeving worden gerenoveerd en deels vervangen door nieuwbouw. Naar een mogelijke nieuwe bestemming voor een deel van het waterwinterrein met vijf rijksmonumenten, waaronder de watertoren, het pompgebouw en ondergrondse waterkelders, wordt gezocht. Omwonenden hebben tijdens verschillende gesprekken hun wensen, opmerkingen en ideeën kenbaar kunnen maken.
Een gedegen cultuurhistorische analyse is nuttig en nodig om te kunnen bepalen welke elementen waardevol zijn en waar bij een (mogelijke) herinrichting rekening mee gehouden dient te worden, welke elementen tot inspiratie kunnen dienen en waar bewegingsruimte is voor nieuwe invullingen. Dit zo vroeg mogelijk in het traject doen, stroomlijnt het proces. Het voorkomt dat tijdens de ontwikkeling van de plannen telkens nieuwe discussiepunten komen bovendrijven.